Σταδιακή επαναφορά στην «κανονικότητα» έχει σηματοδοτήσει η χαλάρωση των περιοριστικών μέτρων για την διασπορά του κορωνοϊού σε πολλές χώρες ανά τον κόσμο, περιλαμβανομένης και της Ελλάδας. Ωστόσο, δεν παύει να είναι διάχυτη μια ανησυχία για το πως θα εξελιχθεί η πανδημία στο άμεσο μέλλον.
Ο Donald S. Burke, καθηγητής Επιδημιολογίας Μολυσματικών Νόσων στην Σχολή Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου του Πίτσμπουργκ και πρώην πρύτανης του αμερικανικού πανεπιστημίου, σε άρθρο του στο STAT αναλύει τα τέσσερα επικρατέστερα σενάρια για το τι πρόκειται να συμβεί στο άμεσο μέλλον με τον κορωνοϊό SARS-CoV-2.
Σενάριο 1ο: Ενδημικότητα
Η λέξη «επιδημία» προέρχεται από την πρόθεση επί και δήμος (λαός), και σημαίνει κάτι που συμβαίνει επί του πληθυσμού. Η λέξη «ενδημία» προέρχεται από την πρόθεση εν και δήμος, δηλαδή εντός του λαού. Ελπίζουμε λοιπόν ότι η λοίμωξη Covid-19 θα περάσει από την πρώτη στη δεύτερη κατάσταση, δηλαδή από επιδημική θα γίνει ενδημική.
Οι άνθρωποι συνυπάρχουν με τέσσερις γνωστούς ενδημικούς κορωνοϊούς: 229E, OC43, NL63, και HKU1. Σχεδόν κάθε άνθρωπος στον πλανήτη έχει μολυνθεί με κάποιον εκ των τεσσάρων αυτών ιών κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Οι λοιμώξεις αυτές τείνουν να είναι ήπιες, προκαλώντας παρωδικές ιώσεις του ανώτερου αναπνευστικού, εξ ου και η βολική συντομογραφία των κορωνοϊών του κοινού κρυολογήματος (CCC) για αυτή τη «συμμορία» των τεσσάρων. Επειδή η ανοσία σε αυτούς τους κορωνοϊούς εξασθενεί με την πάροδο του χρόνου, οι λοιμώξεις μπορούν να επαναληφθούν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής.
Οι γενετικές αναλύσεις των CCC υποδηλώνουν ότι πιθανότατα προήλθαν από διάφορα ζωικά είδη πριν περάσουν στον άνθρωπο πριν από εκατοντάδες χρόνια. Η πιθανή προγονική προέλευση του OC43 είναι ένας κορωνοϊός βοοειδών, ο πλησιέστερος «γείτονας» για το 229E είναι ένας κορωνοϊός από λάμα και οι άλλοι πιθανότατα προέκυψαν από διασταυρώσεις ειδών από την παγκόσμια «δεξαμενή» των κορωνοϊών των νυχτερίδων.
Εάν οι κορωνοϊοί του κοινού κρυολογήματος προέκυψαν από τη μεταπήδηση ζωικών ιών στον άνθρωπο πιθανότατα θα είχαν λανθασμένα θεωρηθεί γρίπη και δεν θα είχαν αναγνωριστεί ως νέες ασθένειες. Και εφόσον οι κορωνοϊοί που μεταπηδούν από είδος σε είδος προσαρμόστηκαν στον ανθρώπινο οργανισμό, θα υπήρχε επιλεκτική πίεση για πιο αποτελεσματική μετάδοση. Όταν ένας ιός προσαρμόζεται σε έναν νέο ξενιστή, δεν συγκεντρώνει πλεονεκτήματα επιβίωσης εξασθενώντας ή σκοτώνοντας τον ξενιστή του. Ακριβώς το αντίθετο: ένας ιός που μεταδίδεται από το αναπνευστικό μεταδίδεται πιο εύκολα από έναν περιπατητικό, κοινωνικά διαδραστικό ξενιστή.
Ακριβώς όπως οι τέσσερις κορωνοϊοί του κοινού κρυολογήματος πιθανότατα ξεκίνησαν ως νέοι επιδημικοί ιοί που εξελίχθηκαν προς την ενδημικότητα, ο SARS-CoV-2 μπορεί κάλλιστα να ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο και να γίνει ο πέμπτος CCC.
Σενάριο 2ο: Τροποποιημένη νόσος και συμπτώματα
Σύμφωνα με το δεύτερο σενάριο, ο SARS-CoV-2 εξελίσσεται για να μολύνει νέους τύπους κυττάρων στο ανθρώπινο σώμα, μεταβαίνοντας από κυρίως μολυσματικό παράγοντα του αναπνευστικού συστήματος σε λοίμωξη και άλλων συστημάτων του σώματος. Αυτό το σενάριο θα μπορούσε να οδηγήσει σε καλύτερη ή χειρότερη έκβαση, ανάλογα με τα όργανα που έχουν υποστεί βλάβη και την έκτασή της.
Οι περισσότεροι ζωικοί κορωνοϊοί, συμπεριλαμβανομένου του SARS-CoV-2, μολύνουν κύτταρα που αποικίζουν τη γαστρεντερική οδό καθώς και εκείνα της αναπνευστικής οδού. Οι μεταλλάξεις μπορούν να αλλάξουν την ικανότητα των ιών να αναπτύσσονται στα κύτταρα των διαφόρων οργάνων. Στους χοίρους, μια σημαντική αλλαγή σημειώθηκε το 1984 όταν ο ιός της λοιμώδους γαστρεντερίτιδας μεταλλάχθηκε και έγινε αναπνευστικός ιός. Στα πτηνά, όλα τα στελέχη του ιού της λοιμώδους βρογχίτιδας επηρεάζουν την τραχεία, αλλά έχουν εμφανιστεί ορισμένα μεταλλαγμένα στελέχη που βλάπτουν τους νεφρούς.
Στους ανθρώπους, ο SARS-CoV-2 έχει βρεθεί στο έντερο, τους νεφρούς και το κεντρικό νευρικό σύστημα. Μια νέα παραλλαγή του κορωνοϊού SARS-CoV-2 με προτίμηση για νέα όργανα θα μπορούσε να προκαλέσει νέα συμπτώματα της Covid-19.
Σενάριο 3ο: Ανάδυση ενός νέου ανασυνδυασμένου κορωνοϊού
Ιοί όπως αυτός της γρίπης, ο HIV και οι κορωνοϊοί «ανταλλάσσουν» συνήθως γενετικό υλικό μεταξύ τους. Εάν το γενετικό υλικό του ανθρώπινου SARS-CoV-2 συνδυαζόταν με το γενετικό υλικό ενός υπάρχοντος ζωικού κορωνοϊού – όπως ένας ιός ενδημικός σε πουλερικά, χοίρους, τρωκτικά ή ακόμα και σκύλους και γάτες – θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα υβρίδιο που θα «γεννήσει» μια νέα πανδημία, όπως είναι γνωστό ότι ο περιστασιακός υβριδισμός των ιών της γρίπης των ανθρώπων και των πτηνών προκαλεί πανδημίες γρίπης. Όταν ένα ζωικό κύτταρο μολυνθεί ταυτόχρονα με δύο διαφορετικούς κορωνοϊούς, μπορεί να συμβεί ανασυνδυασμός μεταξύ δύο γονικών κλώνων, δημιουργώντας ένα νέο υβριδικό γονιδίωμα που μπορεί να είναι καλύτερο στην αντιγραφή από τους «γονείς» του.
Υπάρχουν ήδη στοιχεία ότι τα στελέχη του SARS-CoV-2 ανασυνδυάζονται με άλλα στελέχη του. Οι κορωνοϊοί των πτηνών και οι κορωνοϊοί των χοίρων είναι ευρέως διαδεδομένα προβλήματα στην κτηνοτροφία και ο ιός της ηπατίτιδας των τρωκτικών είναι μια κοινή λοίμωξη στις αποικίες των ποντικιών που χρησιμοποιούνται στα εργαστηριακά πειράματα. Τα άτομα που έχουν μολυνθεί από τον SARS-CoV-2 και έχουν στενή επαφή με ζώα που έχουν μολυνθεί από κορωνοϊό θα μπορούσαν εύκολα να χρησιμεύσουν ως ξενιστές για τη δημιουργία ανασυνδυασμένων ιών.
Δεδομένου του τεράστιου αριθμού ανθρώπων που έχουν μολυνθεί από τον SARS-CoV-2, οι πιθανότητες είναι υπαρκτές κάποιος κάπου στη γη να μολυνθεί ταυτόχρονα από τον SARS-CoV-2 και έναν ζωικό κορωνοϊό προκαλώντας τη δημιουργία ενός νέου ανασυνδυασμένου υβριδικού ιού.
Και δεδομένου του υψηλού αριθμού γονιδιωμάτων του SARS-CoV-2 στα δίκτυα λυμάτων των πόλεων, είναι πιθανό ένα μολυσμένο από τον κορωνοϊό τρωκτικό ή πουλί να συναντήσει τον άνθρωπο SARS-CoV-2 μέσω επαφής με ανθρώπινα απόβλητα.
Ανεξάρτητα από το πού και πώς θα μπορούσαν να προκύψουν νέοι ανασυνδυασμένοι απόγονοι του SARS-CoV-2, ο νέος ιός θα μπορούσε να διαφεύγει της ανοσίας του SARS-CoV-2 και θα μπορούσε ακόμη και να έχει διαφορετικές εκδηλώσεις (συμπτώματα) από αυτές που έχουν παρατηρηθεί στην Covid-19.
Σενάριο 4ο: Αντισώματα
Σύμφωνα με το τέταρτο και πιο ανησυχητικό σενάριο, ο SARS-CoV-2 εξελίσσεται όχι μόνο για να αποφύγει την ανοσολογική απόκριση του ξενιστή του αλλά και για να την εκμεταλλευτεί. Οι διαδοχικές κύριες παραλλαγές του SARS-CoV-2 μέχρι στιγμής – από την Άλφα έως την Omicron – δείχνουν ότι η αδιάκοπη εξέλιξη του ιού βοηθά στην αποφυγή του ανοσοποιητικού συστήματος. Ωστόσο, ορισμένοι κορωνοϊοί, όπως ο ιός της λοιμώδους περιτονίτιδας των αιλουροειδών, οδηγούν τη διαφυγή στο επόμενο επίπεδο: την εκμετάλλευση.
Όταν ένα άτομο συναντά έναν ιό ή λαμβάνει ένα εμβόλιο, τα κύτταρα του ανοσοποιητικού του αρχίζουν να παράγουν αντισώματα. Αυτές οι πρωτεΐνες συνδέονται με τον ιό και τον απενεργοποιούν. Παραδόξως, τα αντισώματα κατά του ιού της λοιμώδους περιτονίτιδας των αιλουροειδών που εγχέονται σε μη άνοσες γάτες καθιστούν τα ζώα πιο ευαίσθητα στην περιτονίτιδα και τη σοβαρή νόσηση από τις γάτες που δεν έχουν εμβολιαστεί με αντισώματα κατά του ιού της λοιμώδους περιτονίτιδας των αιλουροειδών.
Μια παρόμοια διεστραμμένη εκμετάλλευση του ανοσοποιητικού συστήματος μπορεί να συμβεί όταν οι άνθρωποι μολυνθούν από τον ιό του δάγκειου πυρετού, ο οποίος δεν είναι κορωνοϊός. Η πρώτη μόλυνση με έναν ιό τύπου δάγκειου πυρετού συνήθως προκαλεί μια αυτοπεριοριζόμενη ασθένεια διάρκειας μιας εβδομάδας με υψηλό πυρετό και πόνο στους μύες και στις αρθρώσεις. Η ανοσολογική απόκριση των αντισωμάτων σε αυτήν την πρώτη μόλυνση δημιουργεί στο άτομο ανοσία σε μελλοντικές εκθέσεις στον ίδιο τύπο ιού του δάγκειου πυρετού. Αλλά εάν το άτομο εκτεθεί αργότερα σε ιό του δάγκειου πυρετού διαφορετικού τύπου, η πρώτη λοίμωξη αυξάνει τον κίνδυνο σοβαρής ασθένειας αντί να παρέχει προστασία έναντι αυτής. Πως; Στο ανθρώπινο σώμα, ορισμένα κύτταρα έχουν υποδοχείς για τους ιούς του δάγκειου πυρετού στην επιφάνειά τους, ενώ άλλα κύτταρα έχουν υποδοχείς για αντισώματα. Τα αντισώματα που συνδέονται με τους ιούς συνήθως εμποδίζουν τον ιό να προσκολληθεί στα κύτταρα με υποδοχείς δάγκειου πυρετού. Αλλά αυτοί οι επικαλυμμένοι με αντισώματα ιοί μπορούν αντ’ αυτού να συνδεθούν, να εισέλθουν και να αναπτυχθούν στα κύτταρα με υποδοχείς αντισωμάτων στις επιφάνειές τους. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται ενίσχυση της ανάπτυξης του ιού εξαρτώμενη από τα αντισώματα.
Άλλοι κορωνοϊοί που μολύνουν τους ανθρώπους, όπως ο SARS-CoV-1 και ο MERS-CoV, έχει αποδειχθεί σε εργαστηριακές μελέτες ότι μπορούν να εκμεταλλευτούν τα αντισώματα ως τρόπο προσκόλλησης στα κύτταρα και να αρχίσουν να αναπαράγονται σε αυτά. Οι ιοί SARS-CoV-2 μπορούν επίσης να χρησιμοποιήσουν ενίσχυση εξαρτώμενη από αντισώματα για να συνδεθούν με κύτταρα με υποδοχείς αντισωμάτων, με τον ιό να έχει αποδειχθεί ότι εισέρχεται στα κύτταρα και αρχίζει να αναπαράγεται. Αλλά στα μέχρι τώρα πειράματα, ο πλήρης κύκλος αντιγραφής του ιού δεν ολοκληρώθηκε στα εργαστηριακά κύτταρα.
Η ανησυχία εδώ είναι ότι εάν ο SARS-CoV-2 εξελιχθεί για να χρησιμοποιήσει την εξαρτώμενη από τα αντισώματα ενίσχυση για να αυξήσει την ανάπτυξη και τη μετάδοση του, η νέα παραλλαγή θα μπορούσε να επαναφέρει εκρηκτικά την εξάπλωσή του.
Ποιο σενάριο είναι τελικά το ρεαλιστικότερο;
«Δεν είμαι σίγουρος για το πώς θα εξελιχθεί το παιχνίδι της πανδημίας. Αν και πιστεύω ότι το πιο πιθανό σενάριο για το μέλλον του SARS-CoV-2 είναι ότι θα γίνει ενδημικός, τα άλλα πιο ανησυχητικά σενάρια που περιγράφω παραπάνω βρίσκονται στη σφαίρα της πιθανότητας: ένας μεταλλαγμένος ιός που παράγει μια διαφορετική ασθένεια, ένας νέος ανασυνδυασμένος ιός, ή μια παραλλαγή που εκμεταλλεύεται την ανοσία. Και αυτά τα σενάρια δεν αλληλοαποκλείονται. Ένας νέος ανασυνδυασμένος ιός SARS-CoV-2 που περιέχει γονίδια ζωικού κορωνοϊού μπορεί κάλλιστα να προκαλέσει τροποποιημένη ασθένεια», υποστηρίζει ο καθηγητής Donald S. Burke.
Και προσθέτει πως υπάρχουν και άλλα σενάρια που δεν αναλύει στο παρόν άρθρο, όπως η συνεχής μετάδοση από ανθρώπους σε ζώα και πάλι πίσω στους ανθρώπους ή αυξημένη μεταδοτικότητα από άτομα με μακρά Covid.
«Κανένα από αυτά τα σενάρια δεν είναι φανταστικά. Όλα είναι παραλλαγές της γνωστής εξέλιξης των κορωνοϊών σε πραγματικές συνθήκες. Μια νέα παραλλαγή του ιού μπορεί να εμφανιστεί οπουδήποτε στη Γη και να επεκταθεί στον πλανήτη σε λίγες εβδομάδες, όπως έκανε ο SAR-CoV-2. Και πράγματι, κάπου στη Γη στελέχη του SARS-CoV-2 μπορεί να έχουν ήδη εξελιχθεί σε ένα από τα παραπάνω σενάρια που περιγράφω, αλλά δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί», προειδοποιεί.