Εγκλωβισμένες σε έναν αιώνιο μεσογειακό πόλεμο είναι η Ελλάδα και η Τουρκία, σύμφωνα με ανάλυση του National Interest… που επισκέπτεται τη λύση.
Στις 10 Ιουλίου, ο ηγέτης του δεξιού Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης (MHP) της Τουρκίας, Devlet Bahceli, φωτογραφήθηκε με έναν χάρτη του Αιγαίου ο οποίος απεικόνιζε ελληνικά νησιά μέχρι την Κρήτη σαν τουρκικά.
Ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης απάντησε στο Twitter: «Όνειρο θερινής νυκτός των εξτρεμιστών ή η επίσημη πολιτική της Τουρκίας;
Άλλη μία πρόκληση ή αληθινός στόχος;».
Ο χάρτης δόθηκε από τους Γκρίζους Λύκους, μια υπερεθνικιστική τουρκική ομάδα που συνδέεται με το MHP, εταίρο του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) του προέδρου Recep Tayyip Erdogan.
Οι εντάσεις σιγοκαίουν μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας εδώ και δεκαετίες, αλλά επιδεινώθηκαν με την ανακάλυψη μεγάλων κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην ανατολική Μεσόγειο.
Τους τελευταίους μήνες, ωστόσο, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και ο αγώνας της Ευρώπης για εξασφάλιση εναλλακτικών λύσεων στις εισαγωγές ενέργειας από τη Μόσχα προσέδωσαν ακόμα πιο επείγοντα χαρακτήρα σε ό,τι αφορά την αξιοποίηση των μεγάλων υπεράκτιων αποθεμάτων φυσικού αερίου της περιοχής.
Με μια ακτογραμμή μήκους 5.200 μιλίων που είναι μεγαλύτερη από τα σύνορα ΗΠΑ-Μεξικού, η Τουρκία εκφράζει σταθερά την αντίδρασή της για την περικύκλωση και τον αποκλεισμό της στην ανατολική Μεσόγειο ενώ δεν αποφεύγει να ασκήσει τη στρατιωτική της δύναμη για να υπερασπιστεί το αμφιλεγόμενο δόγμα της «Γαλάζια Πατρίδα».
Η μακροχρόνια έχθρα μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας περιστρέφεται γύρω από πολλές και παρατεταμένες διαμάχες ενώ δεν φαίνεται λύση στον ορίζοντα…
Τα ζητήματα είναι πολλά: Κύπρος, οριοθέτηση Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών (ΑΟΖ) στην ανατολική Μεσόγειο και ανησυχία της Άγκυρας για τη στρατιωτικοποίηση των ελληνικών νησιών στο Αιγαίο.
Τι θα χρειαζόταν για να ξεκινήσει μια στρατιωτική αντιπαράθεση μεταξύ των δύο πλευρών;
Όχι πολλά, παρά τον μηχανισμό του ΝΑΤΟ που έχει στόχο την εκτόνωση έντασης μεταξύ των δύο μελών της Συμμαχίας.
Σύμφωνα με τον Γιώργο Τζογόπουλο, μελετητή της περιφερειακής ενεργειακής γεωπολιτικής, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις έχουν εισέλθει σε μια επικίνδυνη φάση τα τελευταία δύο χρόνια.
Αν και δεν είναι άμεσα πιθανό, ένα στρατιωτικό ατύχημα μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή στην ανατολική Μεσόγειο, με την κλιμάκωση να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητα των Ηνωμένων Πολιτειών να προστατεύσουν τη νοτιοανατολική πλευρά του ΝΑΤΟ.
Τους τελευταίους μήνες, Τουρκία και Ελλάδα είχαν συνομιλίες μετά την έξαρση των εντάσεων το 2019-2020.
(Εκείνη την εποχή, η Άγκυρα ανέπτυξε πλοία σεισμικής έρευνας σε ύδατα που αμφισβητήθηκαν από την Ελλάδα και την Κυπριακή Δημοκρατία και υπέγραψε μια αμφιλεγόμενη συμφωνία θαλάσσιας οριοθέτησης με τη Λιβύη που απορρίφθηκε πλήρως από την Ελλάδα και τους συμμάχους της.)
Υπενθυμίζεται πως, έπειτα από μια πρόσφατη αντιπαράθεση, ο Erdogan είπε ότι δεν θα συναντηθεί με τον Μητσοτάκη αφού προέτρεψε την Ουάσιγκτον να επανεξετάσει τις πωλήσεις μαχητικών αεροσκαφών F-16 στην Τουρκία.
Τον Απρίλιο, η Ελλάδα ακύρωσε τη συμμετοχή της Τουρκίας σε αεροπορική άσκηση του ΝΑΤΟ που φιλοξενήθηκε στην Ελλάδα, λέγοντας ότι η Τουρκία δεν είναι «ούτε σύμμαχος, ούτε φίλια χώρα».
Τον Ιούνιο, ο Erdogan είπε ότι η Τουρκία ακύρωσε μια διμερή πλατφόρμα συνεργασίας, υπό το όνομα Στρατηγικό Συμβούλιο Υψηλού Επιπέδου, με την Ελλάδα, προσθέτοντας: «Μην προσπαθήσετε να… χορέψετε με την Τουρκία.
Θα κουραστείτε και θα κολλήσετε στο δρόμο.
Δεν κάνουμε πλέον διμερείς συνομιλίες μαζί τους.
Δεν θα διαλεχθούμε με τη Ελλάδα».
«Εθνικιστικές γελοιότητες»
Εθνικιστικές γελοιότητες όπως του Bahceli αποτελούν αγκάθι στην τουρκική πολιτική και εμποδίζουν τους εταίρους της Τουρκίας να λάβουν στα σοβαρά τις αιτιάσεις τους.
Ειδικότερα, Ελλάδα και Τουρκία είναι σε διαμάχη για τα νησιλα της ανατολικής Μεσογείου.
Θέση της Τουρκίας είναι η μη συμπερίληψη των ελληνικών νησιών σε ό,τι αφορά την οριοθέτηση της ΑΟΖ, ενώ η Ελλάδα υποστηρίζει ότι τα νησιά της -ακόμη και εκείνα που αγκαλιάζουν την τουρκική ακτογραμμή- έχουν θαλάσσια δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένου του Καστελόριζου.
Αν μη τι άλλο, η έλλειψη σαφούς καθοδήγησης σχετικά με το καθεστώς των νησιών στο νόμο περί οριοθέτησης το καθιστά αυτό ένα έντονο θέμα.
Το 2020, ο μελετητής Yunus Emre Acikgonul συνέταξε έναν χάρτη για να δείξει πώς θα έμοιαζε μια δίκαιη λύση στην ανατολική Μεσόγειο με βάση την προηγούμενη σχετική νομολογία και αποφάσεις του διεθνούς δικαστηρίου.
Ο χάρτης δείχνει ότι καμία πλευρά δεν θα πετύχει τις μαξιμαλιστικές θαλάσσιες προβολές της.
Η Κύπρος στη μέση και οι δύο λύσεις
Επί των διαφωνιών θαλάσσιας κυριαρχίας μεταξύ των δύο πλευρών συμπεριλαμβάνεται η σύγκρουση για το νησί της Κύπρου, το οποίο χωρίζεται μεταξύ του κράτους μέλους της ΕΕ, της Κυπριακής Δημοκρατίας και των Κατεχομένων, που ως «κράτος» αναγνωρίζεται μόνο από την Τουρκία.
Η μακροχρόνια συναίνεση μεταξύ των ενδιαφερομένων είναι ότι χωρίς πολιτική διευθέτηση για την Κύπρο δεν μπορεί να υπάρξει ενεργειακή συμφωνία που να περιλαμβάνει την Κύπρο (και κατ' επέκταση την Ελλάδα) και την Τουρκία.
Αλλά η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία άλλαξε ριζικά το τι σημαίνει η Ενέργεια για την Ευρώπη.
«Ίσως είναι καιρός να αντιστρέψουμε την προσέγγιση του μηδενικού αθροίσματος και να οικοδομηθεί ένας αγωγός που θα συνδέει την Τουρκία, την Κύπρο και το Ισραήλ» αναφέρει ο αναλυτής.
Κατόπιν, το φυσικό αέριο θα μπορούσε να μεταφερθεί στις ευρωπαϊκές αγορές μέσω του υφιστάμενου αγωγού Trans-Atolian Natural Gas Pipeline (TANAP).
Προφανώς, πρόκειται για μια αμφιλεγόμενη λύση…
Ένας αγωγός από το κοίτασμα Λεβιάθαν του Ισραήλ προς την Τουρκία θα έπρεπε να διατρέξει τα κυπριακά ύδατα, γεγονός το οποίο θα απαιτούσε τη συναίνεση της Κύπρου σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο.
Ωστόσο, ad hoc εμπορικές συμφωνίες ενέργειας μεταξύ των μερών και των ενεργειακών εταιρειών (με πιθανούς τρίτους εγγυητές) θα μπορούσαν να προσφέρουν μια πιο οικονομική και ταχύτερη λύση, η οποία θα επιτρέψει μεταφορά περίπου 10-16 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα (bcm) ετησίως, σύμφωνα με τον Elai Rettig, υπότροφο στο Πανεπιστήμιο Bar-Ilan.
Η συνεργασία σε ένα κοινό ενεργειακό έργο θα χρησίμευε ως μέτρο οικοδόμησης εμπιστοσύνης σε πραγματικό χρόνο, αμοιβαία επωφελές για όλες οι πλευρές, ενισχύοντας τις πιθανότητες οι πολιτικές διαπραγματεύσεις, αν και σκληρές, να χαλαρώσουν με τον καιρό.
Το 2019, τα Κατεχόμενα πρότειναν τη δημιουργία μιας κοινής επιτροπής για ίσο αριθμό Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών, καθώς και της ΕΕ που θα συμμετέχει ως παρατηρητής.
Η πρόταση απορρίφθηκε από την ελληνοκυπριακή κυβέρνηση.
Νωρίτερα αυτό το μήνα, η «κυβέρνηση» των Κατεχομένων επανέλαβε την πρόταση, αυτή τη φορά προσθέτοντας ότι η επιτροπή θα περιλαμβάνει επίσης εκπροσώπους πετρελαϊκών εταιρειών, εξουσιοδοτημένων και από τις δύο πλευρές.
Η άλλη επιλογή είναι η διοχέτευση φυσικού αερίου σε δύο υπάρχοντες τερματικούς σταθμούς LNG σε εγκαταστάσεις της Αιγύπτου στο Idku και στη Damietta, οι οποίες απέστειλαν 8,9 bcm LNG το 2021.
Αυτή είναι η λιγότερο περίπλοκη διπλωματικά επιλογή, που προτιμούν επί του παρόντος οι Ηνωμένες Πολιτείες και η ΕΕ.
Ωστόσο, χωρίς πρόσθετες επενδύσεις σε υποδομές, η Αίγυπτος δεν αναμένεται να ενισχύσει σημαντικά τη χωρητικότητα βραχυπρόθεσμα (περισσότερα για αυτό αργότερα).
Νωρίτερα αυτό το 2022, οι Ηνωμένες Πολιτείες απέσυραν την υποστήριξή τους στον τεχνικά πολύπλοκο και αντιοικονομικό αγωγό φυσικού αερίου EastMed που υποτίθεται θα συνέδεε τα κοιτάσματα φυσικού αερίου Ισραήλ και Κύπρου στη Μεσόγειο με την Ελλάδα και την Ιταλία, από όπου το υγροποιημένο φυσικό αέριο θα αποστελλόταν σε ευρωπαϊκές χώρες.
Αυτά τα νέα εμφύσησαν αυτοπεποίθηση στην Άγκυρα.
Το Ισραήλ ως γεφυροποιός
Με την Ελλάδα και την Τουρκία σε αδιέξοδο, το Ισραήλ αναδεικνύεται ως μείζων παίκτης στην ανατολική Μεσόγειο.
Η οικοδόμηση μιας στρατηγικής συμμαχίας στην ανατολική Μεσόγειο επιταχύνθηκε σε δύο σημαντικούς άξονες την τελευταία δεκαετία: Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ και Αίγυπτος-Ισραήλ.
Το Ισραήλ διαθέτει δύο κοιτάσματα φυσικού αερίου στα ανοικτά των ακτών της Μεσογείου.
Τόσο η Ελλάδα όσο και το Ισραήλ έχουν την επιθυμία να ενισχυθούν οι μεταξύ τους σχέσεις για την εξαγωγή φυσικού αερίου στις ευρωπαϊκές αγορές.
Η καχυποψία για την κυβέρνηση του τουρκικού ΑΚΡ είναι ένας άλλος παράγοντας που μεταφράστηκε σε εμπορικές συμφωνίες στον τομέα της ασφάλειας.
Σύμφωνα με την εφημερίδα Καθημερινή, η Ελλάδα απέκτησε πρόσφατα ένα σύστημα μη επανδρωμένου εναέριου οχήματος (UAV) για την υπεράσπιση των νησιών της και άλλων σημαντικών τοποθεσιών σε ολόκληρη τη χώρα.
Εξοπλισμένο με ισραηλινή τεχνολογία, το σύστημα θα περιορίσει την ικανότητα πτήσης οπλισμένων UAV, όπως το τουρκικό drone Bayraktar TB2, τα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί με επιτυχία σε πολεμικές επιχειρήσεις στον αγώνα της Ουκρανίας κατά της Ρωσίας τους τελευταίους μήνες.
Η Ελλάδα είναι έτοιμη για το χειρότερο σενάριο και γνωρίζει ότι το Ισραήλ σε καμία περίπτωση δεν θα εμπλακεί σε μια ελληνοτουρκική αντιπαράθεση.
Εν τω μεταξύ, προχωρά η τριμερής ενεργειακή συνεργασία.
Η διασύνδεση Ευρω-Ασίας, με ένα καλώδιο μήκους 1.500 χιλιομέτρων που κοστίζει περίπου 825 εκατομμύρια δολάρια κάτω από τη Μεσόγειο, θα συνδέσει τα δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας της Ελλάδας, της Κύπρου και του Ισραήλ και πρόκειται να ολοκληρωθεί το 2024.
Τον Ιούνιο, το Ισραήλ, η Αίγυπτος και η Ευρωπαϊκή Ένωση υπέγραψε συμφωνία στο Κάιρο για την ενίσχυση των εξαγωγών φυσικού αερίου προς την Ευρώπη.
Αυτό βασίζεται σε μια συμφωνία 15 δισεκατομμυρίων δολαρίων που συμφωνήθηκε το 2018, η οποία επιτρέπει στο Ισραήλ να εξάγει αέριο από τα υπεράκτια κοιτάσματα φυσικού αερίου Tamar και Leviathan στην Αίγυπτο, όπου υγροποιείται και αποστέλλεται σε ευρωπαϊκές χώρες.
Σύμφωνα με αξιωματούχους της βιομηχανίας, το Ισραήλ αναμένεται να διπλασιάσει την παραγωγή φυσικού αερίου σε περίπου 40 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως, καθώς επεκτείνει τα έργα και φέρνει νέα κοιτάσματα στο Διαδίκτυο.
Το Ισραήλ είναι ένας παράγοντας που αντισταθμίζει προσεκτικά τα στοιχήματά του και εξισορροπεί τους δεσμούς του χάριν των δικών του εθνικών συμφερόντων.
Λειτουργώντας ως υπομόχλιο, το Ισραήλ μπορεί έμμεσα να εξουδετερώσει την πρόκληση ενώ διευκολύνει τις συνομιλίες για ενεργειακή συνεργασία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, καθώς και οι δύο πλευρές συνεχίζουν να προσπαθούν να φέρουν την Ιερουσαλήμ με το μέρος τους.
Το Ισραήλ μπορεί επίσης να επηρεάσει την Κύπρο ώστε να συμφωνήσει σε μια εμπορική ενεργειακή συμφωνία πριν από μια πολιτική συμφωνία για το καθεστώς του νησιού, υπό τον όρο ενός διαπραγματευτικού χρονοδιαγράμματος για μια συνολική διευθέτηση και έναν μηχανισμό εκδίκασης σε περίπτωση παραβίασης του πλαισίου.
Το Ισραήλ έχει κάνει γρήγορα βήματα ως προς το να καταστεί επιθυμητός εταίρος τόσο από την Άγκυρα όσο και από την Αθήνα.
Στον τομέα της ασφάλειας και της ανταλλαγής πληροφοριών, η Τουρκία είναι ένας χρήσιμος σύμμαχος του Ισραήλ.
Τα δύο κράτη έχουν μακρά ιστορία στρατηγικής στρατιωτικής συνεργασίας, με σειρά αμοιβαίων μηχανισμών να λειτουργούν μέχρι το περιστατικό Mavi Marmara το 2010.
Η συνεργασία, όμως, «σκοντάφτει» στη Hamas.
Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής στην Άγκυρα συνειδητοποιούν ότι μπορούν να κερδίσουν περισσότερα με την ανάκτηση της εμπιστοσύνης του Ισραήλ παρά με το να φιλοξενήσουν την ηγεσία της Hamas.
Αλλά αυτό δεν έχει ακόμη μεταφραστεί σε πράξη.
Σε κάθε περίπτωση, καθώς και τα τέσσερα κράτη – η Ελλάδα, η Κύπρος, το Ισραήλ και η Τουρκία – βαδίζουν σε μια έντονη εκλογική χρονιά, η διατήρηση ενός εύθραυστου status quo μπορεί να φαίνεται το καλύτερο στοίχημα.
Αλλά η συγκράτηση της μελλοντικής σύγκρουσης δεν είναι μια ικανοποιητική μακροπρόθεσμη επιλογή.
Πρέπει να υπάρξει εστίαση σε τολμηρές και δημιουργικές λύσεις.
Η Δρ. Burcu Ozcelik είναι Ερευνήτρια στο ινστιτούτο Henry Jackson και συνεργαζόμενη λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge. Είναι συντάκτρια του The Politics of Race and Racialisation in the Middle East (Routledge, 2022).